تاریخچه مسئولیت اجتماعی: ارتقاء نقش سازمان‌ها در تحول اجتماعی

مدت زیادی نیست که در رسانه‌ها و سازمان‌های ایرانی به مفهوم مسئولیت اجتماعی یا CSRپرداخته می‌شود، اما تاریخچه مسئولیت اجتماعی قدمت بسیاری دارد. ابعاد مسئولیت اجتماعی بسیار گسترده و متفاوت هستند؛ از‌این‌رو نیاز به بررسی دقیق تاریخ این مفهوم داریم. بررسی تاریخ به ما کمک می‌کند تا بفهمیم مسئولیت اجتماعی چیست و چه کاربردی دارد. شناخت این مفهوم علاوه‌بر کمک به بهبود زندگی اجتماعی، به مدیران سازمان‌ها و شرکت‌ها نیز در برنامه‌ریزی دقیق کمک می‌کند. در‌ادامه این مطلب به بررسی دقیق همه موارد اشاره شده خواهیم پرداخت.

مفهوم مسئولیت اجتماعی چه زمانی مطرح شد؟

تاریخچه مسئولیت اجتماعی از جایی آغاز می‌شود که دو حقوقدان و پروفسور به نام‌های ای‌ برلی و مریک داد برای اولین بار در دهه ۱۹۳۰ تحقیق راجع به این مفهوم را آغاز کردند. ای برلی و مریک داد به‌طور ویژه بر روی مسئولیت اجتماعی شرکتی تحقیق می‌کردند و به‌دنبال یافتن راه‌هایی برای مدیران ارشد شرکت‌ها بودند. این تحقیقات به‌گونه‌ای بود که مدیران ارشد و بلند پایه بتوانند با پیروی از برخی سیاست‌ها و راهکارهای پیشنهادی محبوبیت بیش‌تری در جامعه کسب کنند و به‌دنبال آن فروش محصول و خدمات آن‌ها نیز افزایش بیابد.

به‌عبارت دیگر هدف این تحقیقات افزایش درآمد شرکت‌ها با انجام شیوه‌های مختلف بود. این ۲ حقوقدان رویکردهای متفاوتی در ارائه نتیجه تحقیقات خود داشتند. پروفسور ای برلی تمرکز بسیاری بر حقوق کارمندان و مشتریان داشت. ای برلی پیشنهاد داد تا قوانین به‌گونه‌ای وضع شوند که منافع کارکنان و مشتریان حفظ شود. امعتقد بود که به این روش می‌توان مسئولیت اجتماعی را تقویت کرد.

با این‌حال رویکرد مریک داد متفاوت بود و بیان کرد که یک مدیر بلندپایه و قدرتمند، می‌تواند برنامه‌ریزی و اجرای آن‌ها را به‌گونه‌ای انجام دهد که به افزایش مسئولیت اجتماعی و اعتبار شرکت منجر شود. در آن زمان هیچ‌کدام از این رویکردها مورد پذیرش جمع قرار نگرفت، با این‌حال این تلاش‌ها به شروع و شناخت بیش‌تر این مفهوم کمک کرد. گام بعدی در تاریخچه مسئولیت اجتماعی به اواسط دهه ۱۹۶۰ میلادی برمی‌گردد، که مجددا تلاش‌ها برای تعریف مفهوم خاصی برای مسئولیت اجتماعی از سر گرفته شد.

مفهومی جدید

در این دوران نیز به‌دلیل نبود مفهوم قدرتمند و مناسبی برای مسئولیت اجتماعی، که اکثریت آن را بپذیرند، این تلاش‌ها نتیجه‌ای نداشت. در دهه ۱۹۶۰ میلادی شرکت‌ها نیز تمایل چندانی به انجام مسئولیت‌های اجتماعی نداشتند. در اوایل قرن ۲۱ بندیک شیهی از جمله افرادی بود که توانست مفهوم قابل پذیرشی برای مسئولیت اجتماعی ارائه دهد. بندیک شیهی یک استاد دانشگاه در رشته مدیریت بود. او بیان کرد که مسئولیت اجتماعی یک قانون داخلی محسوب می‌شود که علاوه‌بر حفظ منفعت شرکت، برای جامعه نیز مفید باشد.

در‌واقع شرکت‌ها بخشی از درآمد خود را برای جامعه و افزایش محبوبیت شرکت صرف می‌کنند؛ اما در بلند‌مدت مقدار سود حاصل از این اعتبار و دید مثبت جامعه بیش‌تر از مقدار هزینه‌شده خواهد بود. مفهوم مسئولیت اجتماعی که بندیک شیهی بیان کرد مفاهیم اقتصادی و قانونی را دربر داشت و سایر ابعاد را پوشش نمی‌داد؛ با‌این‌حال تاریخچه مسئولیت اجتماعی به همین‌جا ختم نشد و در گذر زمان مفاهیم دیگری برای سایر ابعاد نیز بیان شد.

جایگاه مسئولیت اجتماعی در پایان قرن ۲۰

در تاریخچه مسئولیت اجتماعی، این مفهوم در اواخر قرن بیستم دارای اهمیت بسیاری بود. به‌گونه‌ای که بررسی و اجرای این مفهوم جز سیاست‌های اصلی کشور آمریکا قرار گرفت. رونالد ریگان رئیس جمهور وقت آمریکا از افراد پیشرو در افزایش سطح مسئولیت اجتماعی بود. ریگان به ارائه برنامه برای شرکت‌های بزرگ آمریکا پرداخت و منجر به گسترش مفهوم مسئولیت اجتماعی در این کشور شد. این گسترش‌ و توسعه صرفا به سیاست و دولت ختم نشد و هنرمندان و افراد مشهور آمریکایی نیز به گسترش این مفهوم کمک کردند.

پل نیومن یکی از این افراد سرشناس محسوب میشد، پل نیومن بازیگر و کارآفرین آمریکایی بود که برای ایفای نقش خود در گسترش مسئولیت اجتماعی به ساخت کارگاه‌های محصولات غذایی پرداخت. پل نیومن سود حاصل از این کارگاه‌ها را به موسسات آموزشی و خیریه‌‌ها اهدا کرد. همچنین او تلاش می‌کرد تا به‌صورت غیرمستقیم شرایط فراهم کند تا مردم با خرید از این محصولات، در این فعالیت‌های انسان دوستانه نقشی ایفا کنند.

با آغاز دهه ۹۰ و ۲۰۰۰ که عصر دیجیتال نیز نامیده می‌شود، تاریخچه مسئولیت اجتماعی به‌شکل گسترده‌تری رقم خورد. در این بازه زمان همه جوامع نسبت به شرایط زندگی سایر مردم احساس مسئولیت می‌کردند و این موضوع به منطقه جغرافیایی خاصی محدود نمی¬شد.

ابعاد جدید مسئولیت اجتماعی در قرن ۲۱

در تاریخچه مسئولیت اجتماعی با شروع قرن ۲۱ توجه افراد زیادی به سمت محیط‌زیست، تغییرات آب‌وهوایی و آلودگی‌ها جلب شد. این مشکلات به دغدغه افراد بسیاری تبدیل شد و به‌عنوان یک مسئولیت اجتماعی برای حفاظت از کره زمین شناخته شد. در‌راستای حفاظت از محیط‌زیست و جلوگیری از آلودگی‌ها انجمن‌های بسیاری با عنوان حامیان محیط‌زیست تشکیل شدند و سندیکاهای بسیاری نیز شروع به فعالیت و آموزش در این زمینه کردند. سازمان ملل متحد نیز برای رسیدن به یک توسعه پایدار، شیوه‌ها و استانداردهایی برای اجرای هدف‌های مسئولیت اجتماعی ارائه داد.

همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم مسئولیت اجتماعی سازمان‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که علاوه‌بر حفظ سود شرکت‌ها، مسئولیت‌ و ارزش‌های اجتماعی نیز موردتوجه قرار گیرند. سازمان‌ها و شرکت‌های مختلف برای حفظ مسئولیت اجتماعی باید برنامه‌ریزی دقیقی داشته باشند تا بتوانند همراه با‌کسب اعتبار و محبوبیت، سود مناسبی نیز داشته باشند. باتوجه به رقابت آزاد در بازار و سوددهی سریع، شرکت‌هایی که تمایل به انجام مسئولیت‌های اجتماعی دارند، بسیار کم هستند.

به‌عبارت دیگر این مسئولیت اجتماعی سازمانی که مدیران ارشد در برنامه‌های خود قرار می‌دهند، نوعی مسئولیت اجتماعی بالاتر از قانون و تعهدات اقتصادی محسوب می‌شود؛ با‌این‌حال سود حاصل از آن متعلق به سهامداران و کارکنان شرکت نخواهد بود و محیط‌زیست و جامعه را نیز، موردتوجه قرار می‌دهد.

پیشتازان در اجرای مسئولیت اجتماعی

شرکت‌های آمریکایی سالیانه گزارش‌های بسیاری از فعالیت‌های خود در زمینه مسئولیت اجتماعی ارائه می‌دهند؛ با‌این‌وجود اروپایی‌ها معتقدند که در این قاره تاریخچه مسئولیت اجتماعی قدمت بیش‌تری دارد و فعالیت‌های آن‌ها نیز به‌صورت سازمان‌‌ یافته‌‌تری انجام می‌شوند. به‌طور کلی شرکت‌ها و سازمان‌های اروپای به‌صورت داوطلبانه و بدون هیچ‌گونه اجبار قانونی، به اصول مسئولیت‌های اجتماعی الخصوص رفع آلودگی محیط‌زیست پایبند هستند.

ازجمله فعالیت‌های مثبت شرکت‌های اروپایی در این زمینه می‌توان به حذف کربن و استفاده از سوخت‌های پاک اشاره کرد. همچنین این کشورها در راستای ساخت نیروگاه‌هایی با انرژی تجدید‌پذیر، گام‌ بزرگی در حفظ محیط‌زیست برداشته‌اند. از دیگر فعالیت‌های بزرگ و موثر اروپایی‌ها در تاریخچه مسئولیت اجتماعی می‌توان به انتشار اوراق قرضه سبز در میان سازمان‌های فعال در حوزه محیط‌زیست اشاره کرد، که به تامین منابع مالی برای حفظ محیط‌زیست منجر می‌شود.

درکنار شرکت‌ها مردم اروپایی نیز از این فعالیت مثبت اجتماعی استقبال خوبی داشتند. شرکت‌های فرانسوی ازجمله پیشگامان در زمینه منتشر کردن اوراق قرضه سبز بودند؛ این کشور از سایر کشور‌های اروپایی نقش فعال‌تری داشته است. حدود ۳۴ درصد شرکت‌های این کشور برای حفاظت از کره زمین محدودیت استفاده از کربن را در دستور کار خود قرار داده‌اند.

قدمت تاریخچه مسئولیت اجتماعی در ایران

تاریخچه مسئولیت اجتماعی در ایران قدمت بسیاری دارد و برای اثبات آن می‌توان به منشور حقوق بشر کوروش کبیر اشاره کرد. این اتفاق نشان می‌دهد که ایرانی‌ها همواره به مسئولیت اجتماعی خود آگاه بودند و این موضوع بعد از ورودی اسلام به‌شیوه دیگری گسترش و ادامه یافته است. وام‌های قرض‌الحسنه، وقف و… ازجمله مواردی هستند که ایرانی‌ها به‌عنوان یک مسئولیت اجتماعی شروع به انجام آن کرده‌اند. وقف در ایران اغلب با حمایت سرمایه‌گذاران، تجار و صاحبان شرکت‌ها به‌صورت ساخت مسجد و مدارس انجام می‌شود.

در دهه‌های نخستین قرن ۱۳۰۰ در ایران فضاهای صنعتی شروع به شکل‌گیری کردند. به‌دلیل اینکه شروع کار صنعت‌‌ها بود کارگران متخصص نیز به‌اندازه کافی وجود نداشتند و اکثر تجار و صاحبان مشاغل شروع به ایجاد یک رابطه اجتماعی با کارکنان و افراد جامعه کردند. درکنار این موارد سنت‌ها نیز در گسترش و ایجاد مسئولیت‌های اجتماعی نقش بسزایی داشتند؛ با‌این‌حال با گذشت زمان مفهوم و ابعاد مسئولیت اجتماعی دچار تغییراتی شدند و امروزه به شیوه متفاوتی بیان می‌شوند.

به‌عنوان مثال می‌توان به برگزاری کنفرانس‌های مسئولیت اجتماعی در شرکت‌ها، کنفدراسیون صنعت، شرکت‌های خصوصی و سازمان‌های غیردولتی اشاره کرد. این موارد به‌عنوان نقطه‌ای برای شروع مفهوم مسئولیت اجتماعی به‌شیوه جدید شناخته می‌شوند. همزمان با افزایش رقابت‌ها میان مدیران شرکت‌ها و صنایع مختلف، توجه به مفهوم و تاریخچه مسئولیت اجتماعی نیز در شرکت‌ها افزایش یافت.

استانداردهای جهانی مسئولیت اجتماعی

تدوین استانداردهای جهانی برای مسئولیت اجتماعی به‌صورت رسمی از سال ۲۰۰۱ و توسط سازمان استانداردسازی جهانی شروع شد. کمیته سیاست‌گذاری مصرف‌کنندگان این سازمان برنامه‌ای را تدوین کردند که به نام مسئولیت اجتماعی یکپارچه شناخته می‌شود. آغاز فعالیت این کمیته از ماه می ۲۰۰۱ بود و گزارش خود را ژوئن ۲۰۰۲ ارائه داد. گزارش این کمیته اشاره بر این موضوع داشت که توجه به دیدگاه مصرف‌کنندگان بهترین شیوه برای پیشروی در مسئولیت اجتماعی محسوب می‌شود‌؛ از‌این‌رو درخواست تشکیل کمیته‌ای با مشارکت‌ گروه‌های ذی‌نفع و ذی‌ربط به سازمان دادند.

براساس این درخواست گروهی در سال ۲۰۰۳ تشکیل شد و نماینده‌های مختلفی از سراسر جهان برای ایجاد یک برنامه مناسب جمع شدند. این گروه تشکیل شده با بررسی تجربه‌های تمامی کشور‌ها و اقدامات انجام‌ شده در طول تاریخچه مسئولیت اجتماعی گزارش کاملی با ۱۸ ماده تهیه کردند. درنهایت مسئولیت تهیه برنامه نهایی و استانداردهای پیشنهادی بر‌عهده سازمان استانداردسازی جهانی قرار گرفت.

این سازمان در سال ۲۰۰۴ کنفرانس بین‌المللی در سوئد تشکیل داد که با همکاری کشورهای بسیاری صورت گرفت و نتیجه آن پیش‌نویس اولیه استانداردهای مسئولیت اجتماعی بود. درنهایت نیز نتیجه این اقدامات به نام استاندارد ایزو شناخته شد که هدف آن حمایت از حقوق مشتریان و مصرف‌کنندگان بود.

مسئولیت اجتماعی با پابلیکا

تاریخچه مسئولیت اجتماعی دارای فراز و نشیب‌ها و اتفاقات بسیاری است که منجر به پیشرفت و گسترش کنونی آن شده است. به‌طورکلی بیان کردیم که مسئولیت اجتماعی چیست مفهوم اصلی آن به این معنی است که شرکت‌ها بخشی از سود خود را صرف انجام فعالیت‌هایی برای حفظ ارزش‌های جامعه می‌کنند. برای درک بهتر ابعاد مسئولیت اجتماعی اطلاع از تاریخچه آن کمک بسیاری خواهد کرد. باتوجه به اینکه مسئولیت اجتماعی جایگاه ویژه‌ای از گذشته در ایران داشته است توجه به آن می‌تواند به افزایش اعتبار شرکت‌ها و سازمان‌ها و همچنین سود آن‌ها کمک کند.